همه چیز در مورد هورمون رشد یا سوماتوتروپین

هورمون رشد یا Growth hormone که به اختصار با حروف GH نیز نشان داده می‌شود، نوعی هورمون پپتیدی با 191 واحد آمینو اسید می باشد و پلی پپتیدی تک زنجیره‌ای است.

این هورمون که سوماتوتروپین (somatotropin) نیز نامیده می‌شود، سبب رشد، تقسیم سلول‌ها و بازسازی سلول‌ها می‌شود که در نتیجه رشد ماهیچه و استخوان و در مجموع رشد انسان را در پی دارد.

هورمون رشد در بخش قدامی غده هیپوفیز تولید، ذخیره و ترشح می‌شود. سوماتوتروپین همچنین غلظت گلوکز و اسیدهای چرب آزاد را افزایش داده و محرک هورمون IGF-1 نیز می‌باشد.

در این مطلب، به بررسی کامل مسائل پیرامون این هورمون می پردازیم. با ما همراه باشید.

آنچه در این مقاله از مجله ژن سبز می‌خوانید:

• فرق میان GH و HGH چیست؟
• فرق میان سوماتوتروپین و سوماتروپین چیست؟
• هورمون رشد چگونه و از کجا ترشح می شود؟
• چه عواملی می تواند سبب افزایش ترشح هورمون رشد شود؟
• عوامل کاهنده هورمون رشد
• عملکرد هورمون رشد در بدن
• فواید هورمون رشد
• تاثیرات هورمون رشد بر روی کیفیت زندگی
• هورمون رشد و اختلالات شناختی
• موارد پزشکی و درمانی هورمون رشد
• فواید استفاده از سوماتروپین
• بیماری‌هایی که سوماتروپین می‌تواند در درمان آنها موثر باشد:
• عوارض جانبی استفاده از سوماتروپین

فرق میان GH و HGH چیست؟

در واقع HGH همان GH است که صرفا اشاره به نوع انسانی این هورمون دارد. (مخفف Human Growth Hormone)

فرق میان سوماتوتروپین و سوماتروپین چیست؟

سوماتروپین، فرم نوترکیب سوماتوتروپین است که استفاده‌های درمانی و تجویزی دارد.

سوماتروپین برای اختلالات رشدی کودکان (ناشی از کمبود هورمون رشد) و یا کمبود هورمون رشد در بزرگسالان استفاده می‌شود.

این هورمون همچنین در میان ورزشکاران نیز استفاده می‌شود که حرف و حدیث در این باب بسیار است.

هورمون رشد چگونه و از کجا ترشح می شود؟

همانطور که مختصر گفته شد، هورمون رشد از سلول‌های سوماتوتروپیک واقع در هیپوفیز قدامی آزاد می‌شود. تنظیم این فرآیند، توسط غده هیپوتالاموس صورت می گیرد. به عبارتی هیپوتالاموس با دو نوع هورمون تحت عناوین “هورمون آزاد کننده هورمون رشد (GHRH) یا سوماتوکرینین” و “هورمون مهار کننده هورمون رشد (GHIH) یا سوماتوستاتین” میزان تولید و ترشح هورمون رشد توسط هیپوفیز قدامی را تنظیم می کند.

پس می توان گفت که گاهی اوقات اختلالات در زمینه هورمون رشد، جدا از مشکلات غده هیپوفیز می‌تواند مربوط به هیپوتالاموس باشد، چرا که ترشح هورمون رشد وابسته به میزان تعادل این دو هورمون است که از غده هیپوتالاموس به رگ‌های اطراف هیپوفیز وارد می‌شود.

چه عواملی می تواند سبب افزایش ترشح هورمون رشد شود؟

همانطور که در قسمت قبلی عنوان شد، ترشح سوماتوتروپین تحت تاثیر هورمون‌های آزاد کننده هیپوتالاموس است.

عواملی مانند خواب، ورزش، تغذیه، استرس، جنسیت، سن و سایر هورمون‌ها بر ترشح این هورمون تاثیر گذارند که در ادامه به برخی از آنها اشاره خواهیم کرد.

1. هورمون‌های پپتیدی

• هورمون آزاد کننده هورمون رشد یا سوماتوکرینین که به آن اشاره کردیم.
• گرلین که هورمون گرسنگی می‌باشد. (گرسنگی از عوامل مثبت برای ترشح هورمون رشد می‌باشد، البته نه گرسنگی بیش از حد که دارای عوارض است)

2. هورمون‌های جنسی

• افزایش ترشح آندروژن در دوران بلوغ (در مردان از بیضه‌ها و در زنان از قشر آدرنال)
• استروژن

3. عوامل دارویی و غذایی

• کلونیدین و لوودوپا با تحریک GHRH
• هیپوگلیسمی (افت قند خون)، پروپرانولول و آرژینین (نوعی آمینو اسید) با جلوگیری از ترشح GHIH
• ویتامین B3 یا نیاسین

4. ورزش خوب و مناسب  

• ورزش باید از نظر شدت و قدرت در سطح نسبتا بالا باشد تا تحریک ترشح هورمون صورت پذیرد.

5. خواب

خواب خوب و با کیفیت از لازمه‌های اصلی افزایش تولید و ترشح هورمون رشد است. در مورد کیفیت خواب دو اصل حائز اهمیت است :

1. میزان ساعت خواب چقدر باشد.
2. ساعت خواب در کدام محدوده از شبانه روز باشد.

میزان خواب برای افراد بالغ 7-8 ساعت و برای کودکان حتی تا 11 ساعت توصیه می‌شود.

از نظر محدوده زمانی بهترین ساعت خواب بین ساعت 10 شب الی 6 صبح می‎باشد، چرا که بهتر است عمق خواب شما بین ساعت 3 الی 5 بامداد باشد تا بیشترین میزان ترشح هورمون رشد برای شما اتفاق بیفتد، هرچند می‌توان گفت از حدود 1 الی 2 ساعت پس از خواب، ترشح هورمون رشد آزاد می‌شود، اما در مراحل سوم و چهارم خواب شما که همان عمق خوابتان می‌باشد، این ترشح به حداکثر خود می‌رسد.

حدود 50% از ترشح این هورمون در همین مراحل صورت می‌گیرد.

بی خوابی، کم خوابی، خواب بد موقع و در کل کیفیت نامطلوب خواب به شدت ترشح هورمون رشد را سرکوب می‌کند.

پیشنهاد مطالعه : ما در مقاله‌ای جداگانه، مفصلا درباره ” راه‌های داشتن خواب خوب ” صحبت کرده‌ایم که پیشنهاد می‌کنیم حتما آنرا مطالعه کنید.

عوامل کاهنده هورمون رشد

عوامل کاهنده عبارتند از:

1. هورمون مهار کننده هورمون رشد یا سوماتوستاتین (GHIH) که پیش تر در باب آن توضیح دادیم.
2. چرخش هورمون رشد و هورمون IGF-1 که در پی خود تنظیمی هورمون‌ها سبب بازخورد منفی به هیپوفیز و هیپوتالاموس جهت ترشح بیشتر هورمون رشد می‌شود. (از این رو استفاده سرخود از سوماتروپین، بدون مشورت با پزشک می‌تواند اثرات نامطلوبی به روی ترشح این هورمون بگذارد)
3. قند خون بالا
4. گلوکوکورتیکوئید ها مانند کورتیزول که در مواقع استرس ترشح می‌شود. (استرس عامل سرکوب کننده ترشح هورمون رشد است)
5. دهیدروتستسترون (Dihydrotestosterone)

عملکرد هورمون رشد در بدن

عملکرد هورمون رشد را به طور کلی می توان اینگونه توصیف کرد:

هورمونی آنابولیک در بدن که سبب ساخت و ساز می‌شود!

مهمترین جنبه هورمون رشد همان افزایش قد در سنین کودکی می‌باشد که با گذراندن سن بلوغ و با بسته شدن صفحه رشد، افزایش قد دیگر صورت نمی‌گیرد و بیشتر رشد عرضی اتفاق خواهد افتاد.

فواید هورمون رشد

هورمون رشد علاوه بر افزایش قد، فواید بی‌شمار دیگری نیز دارد که عبارتند از:

1. افزایش احتباس کلسیم، افزایش املاح معدنی استخوان و تقویت استخوان
2. افزایش عضله سازی از طریق هایپرتروفی سارکومرها
3. افزایش چربی سوزی (در حد محدود)
4. افزایش سنتز (ساختن) پروتئین
5. تحریک رشد تمام اعضای داخلی بدن (به جز مغز)
6. نقش داشتن در هومئوستازی
7. کاهش جذب گلوکز توسط کبد
8. افزایش گلوکونئوژنزی در کبد
9. حفظ سلامتی جزایر لانگرهانس پانکراس
10. تحریک سیستم ایمنی بدن
11. افزایش سطح فعال هورمون‌های تیروئیدی (T3 و T4)
12. تحقیقات نشان داده‌اند که هورمون رشد در سنین بالا و میانسالی تا حد زیادی سبب بهبود روحیه در افراد می‌شود.

تاثیرات هورمون رشد بر روی کیفیت زندگی

مطالعات زیادی در این زمینه به خصوص در زمینه کمبود این هورمون انجام شده‌اند.

این مطالعات نشان داده‌اند که هورمون رشد برای جنبه‌های روحی و احساسی تاثیر به سزایی دارد و سطح انرژی و کیفیت زندگی وابسته به آن است.

احتمال ریسک ابتلا به افسردگی در افرادی که کمبود هورمون رشد دارند شایع تر است.

هورمون رشد و اختلالات شناختی

در این زمینه نیز مطالعات نشان داده‌اند که این هورمون می‌تواند بر روی یادگیری و حافظه نیز تاثیر داشته باشد، از این رو سوماتوتروپین می‌تواند برای برخی اختلالات شناختی مفید باشد.

موارد پزشکی و درمانی هورمون رشد

هورمون رشد در طیف موارد زیر کاربرد پزشکی و تجویزی دارد:

1. استفاده از سوماتروپین به عنوان دارو
2. برای افرادی که دچار کمبود سوماتوتروپین هستند، تزریق هورمون رشد می تواند گزینه مناسبی باشد که البته در موقعیت‌های خاص موثر واقع می‌شود. گرچه این استفاده می تواند به همراه عوارضی باشد و جهت انجام این اتفاق حتما باید نظارت دقیق بروی فرد انجام شود و تحت نظر متخصص باشد.

فواید استفاده از سوماتروپین

1. افزایش بافت عضلانی
2. کاهش میزان چربی
3. افزایش تراکم استخوانی
4. کاهش عوامل خطر برای بیماری‌های قلبی عروقی
5. بهبود شرایط روحی و روانی
6. افزایش قد در کودکان
7. سوماتروپین همچنین می‌تواند در کوتاهی قامتی که در نتیجه کمبود هورمون رشد نیست هم موثر باشد.

تمامی این اتفاقات در صورتی ممکن است رخ دهند که استفاده از این هورمون به صورت مناسب، اصولی و در موقعیت ایده آل صورت گیرد.

بیماری‌هایی که سوماتروپین می‌تواند در درمان آنها موثر باشد:

1. نشانگان ترنر (Turner Syndrome)
2. نارسایی مزمن کلیه (Chronic kidney disease)
3. نشانگان پرادر ویلی (Prader–Willi syndrome)
4. محدودیت رشد جنینی (Intrauterine growth restriction)
5. کوتاهی قد شدید بدون دلیل شناخته شده

عوارض جانبی استفاده از سوماتروپین

سوماتروپین به عنوان یک دارو پذیرفته شده و در صورتی که استفاده درست و به جا از آن صورت گیرد، می‌توان از خواص دارویی آن سود برد.

اما سوماتروپین هم مانند سایر داروها، می‌تواند دارای عوارض جانبی باشد. برخی از این عوارض شایع و برخی بسیار نادر هستند.

واکنش و حساسیت محل تزریق رایج است. برخی از بیماران نیز ممکن است عوارضی مانند سندرم مجرای مچ دستی، تورم مفاصل، درد مفاصل و افزایش ریسک ابتلا به دیابت را تجربه کنند.

آکرومگالی نیز عارضه‌ای است که در صورت مصرف نادرست این هورمون، می‌تواند گریبانگیر بیماران شود. درضمن در مواردی نادر، می‌تواند پاسخ ایمنی نسبت به GH ایجاد نماید.

سوماتروپین همچنین می تواند عامل خطری برای لنفوم هاجکین (نوعی سرطان خون) باشد.