کم خونی فقر آهن در زنان ؛ علائم، عوارض و روش‌های درمان آن

کم خونی‌ها مجموعه‌ای از اختلالات خونی هستند که با کاهش تعداد گلبول‌های قرمز خون (RBC)، کاهش مقدار هموگلوبین آن‌ها (Hb، ماده قرمز رنگ موجود در گلبول‌ها که انتقال اکسیژن را در خون بر عهده دارد) و یا کاهش درصد گلبول‌های قرمز خون (Hct هماتوکریت) همراه هستند.

در این مقاله به بررسی کم خونی یا آنمی فقر آهن در زنان که شایع‌ترین نوع کم خونی است خواهیم پرداخت.

آنچه در این مقاله از مجله ژن سبز می‌خوانید:

• کم خونی فقر آهن چیست؟
• علل به وجود آمدن کم خونی فقر آهن
• علائم و عوارض کم خونی فقر آهن
• تشخیص کم خونی فقر آهن
• پیشگیری از ابتلا به کم خونی فقر آهن
• منابع غذایی غنی از آهن 
• درمان کم خونی فقر آهن
• توصیه‌هایی جهت پیشگیری و درمان کم خونی فقر آهن

کم خونی فقر آهن چیست؟

کم خونی فقر آهن شناخته شده‌ترین نوع کم خونی است که در آخرین مرحله کمبود آهن ایجاد می‌شود و در اثر آن گلبول‌های قرمز کوچک شده و مقدار هموگلوبین آن‌ها کاهش می‌یابد.

نیاز زنان و دختران در سنین باروری (بعد از بلوغ و اولین عادت ماهیانه تا پیش از یائسگی) به ویژه در دوران بارداری و شیردهی به آهن بیشتر از مردان و سایر گروه‌های سنی بوده و این امر آن‌ها را بیشتر در معرض ابتلا به کم خونی فقر آهن قرار می‌دهد.

علل به وجود آمدن کم خونی فقر آهن

کم خونی فقر آهن به تدریج و در ادامه کمبود دریافت، جذب یا افزایش دفع آهن و کاهش ذخیره آهن بدن (Ferritin) ایجاد می‌شود.

این بیماری علل متفاوتی دارد که کمبود تغذیه‌ای آهن (کمبود دریافت) از مهم‌ترین آن‌ها است. همچنین برخی بیماری‌های مرتبط با دستگاه گوارش مانند سلیاک و کمبود اسید معده نیز موجب کاهش جذب آهن می‌شوند.

دفع یا از دست دادن آهن به دلایل مختلف مانند عادت ماهیانه، خونریزی (در سوانح یا به طور مداوم مانند وجود خون مخفی در مدفوع) نیز از دلایل مهم کمبود آهن محسوب می‌شود.

کمبود دریافت و افزایش دفع آهن دو علت مهم کمبود آهن در بین زنان می‌باشد.

نیاز بالای زنان و دختران به آهن برای خون سازی، همراه با دریافت کم آهن از غذاها به دنبال محدودیت دریافت منابع خوب آهن مانند گوشت‌ها، زمینه کم خونی فقر آهن را فراهم می‌کنند.

خونریزی‌های شدید در دوره عادت ماهیانه وضعیت آهن بدن را بدتر کرده و به مرور کم خونی فقر آهن ایجاد می‌شود.

نکته جالب توجه اینکه بیشتر زنان نمی‌دانند که حجم خونریزی آنها در عادت ماهیانه بیش از حد معمول است و بنابراین مشکل کمبود آهن آنها به مرور پیشرفت خواهد کرد.

علائم و عوارض کم خونی فقر آهن

کم خونی فقر آهن موجب ایجاد علائمی مانند علائم زیر می‌شود:

• خستگی
• ضعف و بی حالی
• بدخلقی
• سرگیجه و سردرد
• اختلال در فعالیت‌های سنگین عضلانی مانند ورزش
• رنگ پریدگی پوست
• آبی شدن بخش سفید رنگ چشم
• ناخن‌های قاشقی شکل
• التهاب مخاط دهان و زبان
• تپش قلب
• در مراحل شدید موجب ایجاد سندرم پای بی قرار (ضعف شدید و حرکات بی اراده پاها در هنگام خواب)

علائم تخصصی دیگری نیز از این بیماری وجود دارد که تشخیص آن‌ها بر عهده پزشک است.

تشخیص کم خونی فقر آهن

تشخیص این بیماری بر عهده پزشک یا متخصص تغذیه است. همانطور که پیش از این گفته شد، کم خونی‌ها انواع مختلفی دارند و تشخیص آن‌ها از یکدیگر تنها از عهده یک متخصص بر می‌آید.

پزشک برای فرد مشکوک به آنمی مجموعه‌ای از آزمایش‌های تشخیصی زیر را درخواست می‌دهد و بر اساس نتایج آزمایش، وجود کم خونی و نوع آن را تشخیص می‌دهد:

• تعداد گلبول‌های قرمز خون (RBC)
• میزان هموگلوبین خون (HB)
• هماتوکریت (HCT، MCV، MCH، MCHC)
• میزان ذخیره آهن یا فریتین (Ferritin)
• آهن سرم (Fe)
• ظرفیت کل آهن باند شده (TIBC)

پیشگیری از ابتلا به کم خونی فقر آهن

بهترین راه پیشگیری از کم خونی فقر آهن در زنان و دختران، رفع مشکلات ایجاد کننده آن است. دریافت مناسب آهن از طریق منابع غذایی آن اولین قدم در پیشگیری از ابتلا به این بیماری است.

منابع غذایی غنی از آهن

• انواع گوشت‌ها اعم از قرمز یا سفید و همچنین احشاء داخلی بدن دام‌ها مانند جگر، دل، قلوه و…
• میوه‌های خشک
• حبوبات به ویژه انواع لوبیا
• مغزها مانند گردو، فندق، پسته و …
• سبزیجات دارای برگ سبز تیره مانند برگ چغندر، جعفری، بروکلی و…
• نان‌های تهیه شده از آرد غنی شده با آهن (امروزه بیشتر آردهای مصرفی برای تولید نان در ایران، غنی شده هستند)

در بعضی موارد که امکان مصرف مکرر مواد غذایی منبع آهن وجود ندارد، مصرف مکمل آهن برای پیشگیری از ایجاد این بیماری توصیه می‌شود. هر چند که تشخیص نیاز به مکمل آهن برعهده پزشک یا متخصص تغذیه خواهد بود.

همچنین بررسی میزان خون دفع شده در زمان عادت ماهیانه و رفع مشکلات احتمالی ایجاد کننده آن، گام مهم بعدی است.

درمان کم خونی فقر آهن

چنانچه کم خونی فقر آهن تشخیص داده شود، درمان آن به دو روش زیر انجام می‌شود.

1. مداخلات دارویی و پزشکی

که بر اساس دلیل ایجاد کننده کم خونی، راهکارهای متفاوتی به کار گرفته می‌شود که مکمل یاری خوراکی آهن، تزریق وریدی آهن، استفاده از داروهای هورمونی، برطرف کننده مشکلات گوارشی، جلوگیری کننده از خونریزی‌های شدید در دوران عادت ماهیانه و… از جمله این راهکارهاست.

2. مداخلات تغذیه‌ای و رژیم درمانی

در این روش علاوه بر توصیه مکمل‌های خوراکی و توصیه غذاهای منبع آهن، رژیم غذایی مناسب برای بیمار تجویز می‌گردد تا دریافت آهن وی تنظیم شود.

اهمیت مداخلات تغذیه‌ای از این جهت است که درمان پزشکی معمولاً برای مدت کوتاهی تجویز شده و تثبیت شرایط بیمار و عدم بازگشت وی به وضعیت اولیه بر عهده مشاوره تغذیه و رژیم غذایی تنظیم شده است. بنابراین مداخلات رژیمی را جدی بگیرید.

توصیه‌هایی جهت پیشگیری و درمان کم خونی فقر آهن

• در کنار غذاهای منبع آهن، از منابع ویتامین C مانند مرکبات، فلفل دلمه‌ای، گوجه فرنگی، انواع کلم و… استفاده کنید.
• مصرف غذاهای حیوانی در کنار غذاهای گیاهی باعث افزایش جذب آهن موجود در گیاهان می‌شود.
• مصرف چای، قهوه و نوشیدنی‌های کافئین دار مانند نوشابه‌ها و همچنین لبنیات را تا یک ساعت بعد از غذا به تعویق بیندازید.
• مکمل آهن را همراه با آب مرکبات مانند آب پرتقال مصرف کنید و یک ساعت قبل و دو ساعت بعد از آن از مصرف لبنیات و چای خودداری نمایید.
• ساخته شدن گلبول‌های قرمز جدید علاوه بر آهن، به مواد دیگری مانند اسید فولیک و ویتامین B12 نیاز دارد. اسید فولیک بیشتر در میوه‌ها و سبزیجات تازه و B12 در گوشت‌ها و غذاهای حیوانی وجود دارد. بنابراین در رژیم غذایی خود مصرف منابع این 2 ویتامین را در نظر بگیرید.

پیشنهاد مطالعه : برای کسب اطلاعات بیشتر درباره ویتامین B12، می‌توانید به مقاله “ویتامین B12 : منابع، علائم و عوارض کمبود آن” که قبلا در این سایت منتشر شده، مراجعه کنید.

• مصرف مکمل آهن به ویژه فروس سولفات می‌تواند با عوارض گوارشی مانند یبوست، تیره شدن رنگ مدفوع، تهوع و درد شکمی همراه باشد. تغییر زمان مصرف مکمل به قبل از خواب یا وعده غذایی، می‌تواند موجب کاهش این علائم شود. در صورت تشدید علائم ذکر شده، با متخصص خود مشورت کنید.
• هر گونه مکمل را صرفاً با نظر پزشک یا متخصص تغذیه و به میزان‌های توصیه شده مصرف کنید.

پیشنهاد ژن سبز : ما در باشگاه مجازی ژن سبز، با استفاده از متخصصین تغذیه خبره‌ای که داریم، آماده ارائه برنامه غذایی کاملا شخصی سازی شده مطابق سبک زندگی شما، هستیم. کافیست که در باشگاه ژن سبز، ثبت نام کنید.

منابع:
1- Krause’s Food and Nutrition Care Process
2- تغذیه و مراقبت مبتنی بر تشخیص، سیلویا اسکات-استامپ